Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı
İlber Ortaylı tarafından Osmanlı Tarihinin önemli mevkiilerinden olan kadılığın anlatıldığı, “Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı” kitabı, konu hakkında yeterli bilgiye sahip olmayan ben gibi okuyucular olmak üzere, herkesin ilgisini çekecek ve okunduğunda ise Kadılık üzerine düşünüp konuşabilecek bilgi düzeyine getirecektir. Kitabın içeriğinde yer yer Osmanlıca ifadeler geçmekte olup konuyu okurken anlaşılmayacak şekilde değildir; çünkü ifadeler ve verilen başlıklarla ilgili dipnotlar bulunmaktadır. Kişisel görüşüm ekler arasında yine de sözlük olsa iyi olacağı yönündedir.
Kitap, birkaç bölümde ele alınmıştır. Sunuş ve önsöz bölümlerinde kitap ve içerik hakkında genel bilgi verilmiştir. 1. Bölümde Osmanlı Kadısı başlığı altında, Kadı’nın tarihçesi, görevleri, tayin edilmesi, süresi ve yargı bölgesi anlatılmıştır. 2. Bölümde Osmanlı Kadısının Taşra Yönetimindeki Rolü başlığında ise Kadı’nın yardımcıları, mali ve diğer alandaki görevleri, kadı ve diğer memurlar arasındaki hiyerarşik ilişki, denetlenmeleri ve protokoldeki yerlerine değinilmiştir. 3. Bölüm Osmanlı Şehirlerinde Mahkeme’ de ise mahkemelerin yeri, usulü, görevlileri, arşivi ve mahkeme gelirleri anlatılmıştır. Bu bölümlerden başka genel bir değerlendirme yapılan Sonuç kısmı, kitabın yazımında temel alınan kaynaklar, belgelerin yer aldığı eklere ilişkin bölümler bulunmaktadır.
Kitabın anlatımında dikkat çeken nokta tarafsız ve net bir anlatım yapılmış; sadece Osmanlı Hukuku değil, diğer ülkelerin hukuk sistemlerine ve tarihlerine de değinilerek karşılaştırmalara yer verilmiş olmasıdır.
Buraya kadar kitap hakkında genel bilgilendirme yapmaya çalıştım. Bundan sonraki anlatımımda ise kitabın detaylarına ineceğim.
Kitap içeriğinde kadılık hem İslam Devleti hem de Osmanlı Devleti olarak iki farklı dönemle ifade edilmektedir. Buna göre;
“Kadılık, İslam Hukuk tarihinin merkezinde yer alan bir memuriyettir. Osmanlı Devleti’nde ise kadı, genişleyen görevleriyle son Osmanlı çağına kadar en önemli mülki amir ve yargıçtır.” denmektedir. Kadıların seçimlerinin iki devlette farklı şekilde gerçekleştiği belirtilmiştir. İslam Devleti’nde Kadı’nın “mükemmel” düzeyde İslam hukuku bilgisine sahip olması gerekirken, Osmanlı Devleti’nde “İstanbul Ruusu” derecesi alması önemlidir. Bu dereceyi alması için Kadı’nın medrese eğitimi alması, aldığı eğitimle ilgili sınavdan geçmesi gerekmektedir. Ayrıca Kadılar, görev hakkı kazandıktan sonra merkez hükümet tarafından tayin edilmektedirler. İlk görev yerleri de küçük yerleşim birimleri olup görev süreleri ve başarılarına göre terfi (mazuliyet) olmaktadırlar. Bir görev yerinde de en çok 2 yıl görev yapabilmektedirler. Osmanlı Devleti’nde kadılar, doğrudan merkeze bağlıdırlar. Osmanlı Devleti’nde Kadılar sadece yargıç görevlisi değil aynı zamanda görev bölgelerinin imar, ticaret, güvenlik, alt yapı işleyiş ve denetimi; camii, vakıf ve okul denetimi gibi görevlerinden de sorumludur. Görev alanlarına göre de yardımcıları bulunmaktadır. Ancak yardımcılarını tayin etmede ve belirlemede keyfi bir işleyiş yoktur. Merkeze bildirmek zorundadır.
Kitapta Kadıların görev ihlalleri olduğunda merkez hükümetin belirlediği “Müfettiş Paşa”larca teftiş edildiği, suçlu oldukları tespit edildiğinde ise siyasi ceza almadıkları belirtilmiştir (idam ve görevden azledilme gibi cezaları vardır). Kadılık sistemi 1826’da gerçekleşen Yeniçeri Olaylarından sonra değişime uğramış ve görevlerinde sınırlılıklar getirilmiştir. Osmanlı Devleti’nde Kadı’nın verdiği hükümlerin Sultan tarafından da kabul zorunluluğu bulunduğu ve değiştirilemediği yani yargının bağımsız olduğu ifade edilmiştir.
Kitapta dönemin arşivlerinden mahkeme kayıtları ve kadılarla ilgili tutulan defterlerden örnekler verilmiştir.
Kadılık sisteminin işleyişi ve Kadı’ların yaşantılarına ilişkin (özellikle de mahkeme süreçlerine ilişkin) çok ilginç bilgiler yer alan kitapta sıklıkla da Halil İnalcık’ın Osmanlı’da Devleti Hukuk ve Adalet kitabına da atıflarda bulunulmuştur. Detaylı bilgi edinimi için bu kitabı da inceleyebilirsiniz.
Benim için öğretici nitelikte, ilgi çekici bir tarih araştırması kitap deneyimi olmuştur.
Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı
İlber Ortaylı
Kronik Kitap
112 Sayfa, 2016
